Η ψυχιατρική και η κοινωνία είναι αλληλένδετες και το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο συνεχίζει να κυριαρχεί στην κλινική ψυχιατρική, παρότι έχουν εκφραστεί αμφιβολίες τα τελευταία χρόνια σχετικά με την ευρεία αποδοχή του. Ο Ghaemi¹ θεωρεί ότι δεν είναι αρκετά ανθρωπιστικό και υποστηρίζει τη χρήση λιγότερο γενικών και αόριστων εναλλακτικών λύσεων. Οι θεμελιώδεις αλλαγές που παρατηρούνται στην εποχή μας και καλύπτουν όλο το ευρύ φάσμα της βιολογίας, της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας και καθιστούν αναγκαία την εννοιολογική σαφήνεια των χρησιμοποιούμενων όρων.

Οι αλματώδεις εξελίξεις στις νευροεπιστήμες –συμπεριλαμβανομένης της νευροβιολογίας και της γενετικής– τείνουν να δώσουν μεγαλύτερη έμφαση στην επίδραση των βιολογικών παραγόντων. Η ψύχωση για παράδειγμα θεωρείται συχνά ότι έχει καθαρό βιολογικό υπόστρωμα και ότι είναι ανεξάρτητη από κοινωνικές επιδράσεις. Ωστόσο, οι ψευδαισθήσεις και οι παραληρηματικές ιδέες στην ψύχωση έχουν κοινωνικό νόημα για το άτομο που τα βιώνει.² Επιπλέον, η θεραπεία και η διαχείριση μακροχρόνιων ψυχιατρικών διαταραχών περιλαμβάνει παρεμβάσεις που είναι είτε άμεσα κοινωνικές είτε ψυχοκοινωνικές. Αμφιβολίες έχουν εγερθεί από τα ευρήματα του ενδοφαινότυπου³ που σχετίζονται με τη γενετική της σχιζοφρένειας. Ο Cohen⁴ θεωρεί ότι μπορεί να υπάρχουν ακόμη και περισσότεροι ατομικοί γονότυποι που σχετίζονται με τη σχιζοφρένεια από ό,τι άνθρωποι με σχιζοφρένεια σε όλο τον πλανήτη. Μια πρόσφατη εναλλακτική ερμηνεία (δικτυακή προσέγγιση) κερδίζει κάποια υποστήριξη προτείνοντας ότι ένας στρεσογόνος παράγοντας προκαλεί συμπτώματα που ενεργοποιούν άλλα συμπτώματα, με έναν κυκλικό, αυτο-ενισχυτικό τρόπο.⁵

Ενώ η ψυχιατρική τείνει να μετατοπιστεί σε περισσότερο βιολογική προσέγγιση, οι κοινωνικοί παράγοντες εξακολουθούν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο – κυρίως στη διαπολιτισμική διάγνωση, τη σχέση των ψυχιατρικών διαταραχών με τον κοινωνικό αποκλεισμό, την αποκατάσταση και την κοινωνική ένταξη. Ο βαθμός στον οποίο η κοινωνία είναι πρόθυμη να δεχτεί άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας έχει προφανή επίδραση στην ποιότητα ζωής τους.

Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από περίοδο κατακλυσμικών κοινωνικών αλλαγών που συμπεριλαμβάνουν καταστροφικούς πολέμους, αυξημένη φτώχεια και αύξουσα εισοδηματική ανισότητα. Οι συνέπειες στην ψυχική υγεία είναι προφανείς, με αύξηση των αυτοκτονιών, υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης, καθώς και συναισθηματικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς σε παιδιά και νέους. Επιπρόσθετα προβλήματα περιλαμβάνουν τον δυσανάλογο αριθμό ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας στις φυλακές, τη μεγάλη κλιμάκωση των πασχόντων από άνοια, και τη μη εκπλήρωση όλων των προσδοκιών από τα προγράμματα κοινοτικής φροντίδας στην ψυχική υγεία. Επιπλέον, παρατηρείται σημαντική αύξηση στον αριθμό των προσφύγων, των μεταναστών και των αστέγων στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες. Δεν πρέπει, ωστόσο, να παραβλέπουμε και τα θετικά σημεία όπως τα μεγαλύτερα ποσοστά θεραπείας ψυχικών διαταραχών, την έμφαση στα ανθρώπινα δικαιώματα, τη συμμετοχή των ληπτών των υπηρεσιών και την ανάπτυξη της παγκόσμιας ψυχικής υγείας.

Όλοι οι προαναφερθέντες κοινωνικοί παράγοντες αποτελούν μεγάλες προκλήσεις για τη σύγχρονη ψυχιατρική και απαιτούν επείγουσα αναθεώρηση.⁶ Απαιτείται πλέον επείγουσα ανάγκη για την τεκμηριωμένη ανάπτυξη υπηρεσιών ψυχικής υγείας βασισμένων σε πλουραλιστική προσέγγιση, η οποία θα εξισορροπεί την αλληλεπίδραση των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Η έννοια της Μετα-Κοινοτικής ψυχικής υγείας αναγνωρίζει και αξιοποιεί τις επιτυχίες της κοινοτικής φροντίδας, αλλά παραδέχεται εξίσου τους περιορισμούς, συμπεριλαμβανομένου του ευρέος φάσματος των περιπλοκών και προβλημάτων που έχουν παρατηρηθεί από την εμπειρία στην εφαρμογή της κοινοτικής φροντίδας. Στόχος της Μετα-Κοινοτικής ψυχικής υγείας είναι να δοθεί ένα εννοιολογικό πλαίσιο προβληματισμού ώστε να εξεταστούν νέες ή αναθεωρημένες θεραπευτικές πρωτοβουλίες και αναπτύξεις στην οργάνωση παροχής των υπηρεσιών.⁷ Ταυτόχρονα η έννοια της Μετα-Κοινοτικής ψυχικής υγείας υποστηρίζει την παροχή υπηρεσιών όχι μόνον σε ιατρικούς χώρους αλλά και σε σχολεία, τόπους εργασίας, φυλακές, καταυλισμούς προσφύγων, εμπόλεμες ζώνες κ.λπ.

Οι νέες τεχνολογίες πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την ενημέρωση και την εκπαίδευση του κοινού, συμπεριλαμβανομένης της τηλε-ψυχιατρικής και των μεθόδων αυτοβοήθειας. Τα όρια της σύγχρονης ψυχιατρικής διευρύνονται ταχύτατα και οφείλουμε να είμαστε ανοικτοί σε νέες ιδέες και συνεργασίες. Νέες ελπιδοφόρες δυνατότητες και ευκαιρίες μπορεί να εμφανίζονται αλλά δεν πρέπει να παραβλέπουμε και τους κινδύνους που μπορεί να εμπεριέχονται. Η ανάλυση και ερμηνεία της τεκμηριωμένης γνώσης αποτελεί ίσως την καλύτερη προστασία.

Η σημασία των κοινωνικών προκλήσεων της σύγχρονης ψυχιατρικής αναγνωρίστηκε με την ενσωμάτωση της ψυχικής υγείας για πρώτη φορά στους Νέους Στόχους Αειφόρου Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών που θα καθορίσουν την παγκόσμια ανάπτυξη έως το 2030 με στόχο την προώθηση του προσδόκιμου ζωής για όλους.⁸ Ενίσχυση της πρόληψης και η αντιμετώπιση των προβλημάτων ψυχικής υγείας είναι ένα τεράστιο έργο για την αειφόρο ανάπτυξη, καθώς η ψυχική υγεία έχει άμεσο αντίκτυπο σε ολόκληρο το φάσμα των στόχων της αειφόρου ανάπτυξης.

Ν. Μπούρας
Ομότιμος Καθηγητής Ψυχιατρικής,
King’s College, Λονδίνο, Μεγ. Βρετανία

Bιβλιογραφία

1. Ghaemi SN. The rise and fall of the biopsychosocial model. Br J Psychiatry 2009, 195:3–4, doi:10.1192/bjp.bp.109.063859
2. Bebbington EP, Freeman D. Transdiagnostic extension of delusions: Schizophrenia and beyond. Schizophr Bull 2017, 43:273–282, doi: 10.1093/schbul/sbw191
3. Schmitt A, Martins-de-Souza D, Akbarian S, Cassoli JS, Ehrenreich H, Fischer A. Consensus paper of the WFSBP Task Force on Biological Markers: Criteria for biomarkers and endophenotypes of schizophrenia, part III: Molecular mechanisms. World J Biol Psychiatry 2016, 26:1–27, doi: 10.1080/15622975.2016.1224929
4. Cohen BM. Embracing complexity in psychiatric diagnosis, treatment, and research. JAMA Psychiatry 2016, 73:1211–1212, doi: 10.1001/ jamapsychiatry.2016.2466
5. McNally RJ, Robinaugh DJ, Wu GWY, Wang L, Deserno MK, Borsboom D. Mental disorders as causal systems: A network approach to post-traumatic stress disorder. Clin Psychol Sci 2015, 3:836e849, doi: 10.1177/2167702614553230
6. Bouras N. Reflections on the challenges of psychiatry in UK and beyond. Pavilion Publishing and Media, 2017
7. Bouras N, Ikkos G, Craig, T. Meta-community mental health care: towards a new concept. Lancet Psychiatry 2017, 4:581–582, doi: 10.1016/S2215-0366(17)30108-6
8. Votruba N, Eaton J, Prince M, Thornicroft G. The importance of global mental health for the Sustainable Development Goals. Journal of Mental Health 2014, 283-286, doi: 10.3109/09638237.2014.976857

Πλήρες άρθρο σε pdf