Ακούσια αποικεσία: Πέρα από το τραύμα του ξεριζωμού
Ρένος Παπαδόπουλος
Εκδόσεις Τόπος, 2024

Ο Ρένος Παπαδόπουλος, PhD, είναι καθηγητής στο τμήμα ψυχοκοινωνικών και ψυχαναλυτικών σπουδών και διευθυντής του κέντρου για το τραύμα, το άσυλο και τους πρόσφυγες του πανεπιστημίου του ΄Εσσεξ (Ηνωμένο Βασίλειο). Είναι κλινικός ψυχολόγος, οικογενειακός θεραπευτής και Γιουνγκιανός ψυχαναλυτής, καθώς επίσης εκπαιδευτής και επόπτης. Ως συνεργάτης-σύμβουλος πολυάριθμων οργανισμών έχει εργαστεί πάνω από τέσσερις δεκαετίες με πρόσφυγες, ανθρώπους που έχουν βασανιστεί και άλλους επιζώντες πολιτικής βίας και καταστροφών σε πολλές χώρες.

Μέσα από αυτή τη διεπιστημονική εμπειρία και εμπειρία πεδίου, ο συγγραφέας μας προσφέρει ένα επιστημολογικά και κλινικά καινοτόμο πλαίσιο σκέψης όχι μόνο για το προσφυγικό φαινόμενο αλλά ευρύτερα για την κατανόηση της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης οδύνης, υπερβαίνοντας τις απλουστευτικές διχοτομικές προσεγγίσεις (ανθεκτικότητα, ευαλωτότητα), τον τραυματο-κεντρικό λόγο και την αποφυγή ιατρικοποίησης και ψυχιατρικοποίησης μέσω απλουστευτικών διαγνωστικών κατηγοριών των τραυματικών καταστάσεων.

Προσεγγίζοντας το φαινόμενο ως βιωματική εμπειρία και όχι μόνο μέσω των άλλων διαστάσεων που το συγκροτούν ο συγγραφέας αναρωτιέται ποιος είναι πραγματικά ο πρόσφυγας και πότε σηματοδοτείται η έναρξη της προσφυγικής ιδιότητας, όπως επίσης τι σημαίνει αυτή η ιδιότητα για το σύνολο της ταυτότητας του. Πώς επηρεάζει η προσφυγική εμπειρία τον καθένα, την ύπαρξη του και πώς επηρεάζει η εικόνα που έχουν οι άλλοι για αυτούς.

Μέσα από τον όρο “ακούσια αποικεσία” (involuntary dislocation) και την επανεξέταση της έννοιας της αντιξοότητας και της ανθεκτικότητας, ο Ρένος Παπαδόπουλος διατυπώνει την έννοια της ανάπτυξης που ενεργοποιείται από την αντιξοότητα και στο πλαίσιο εργασίας το οποίο ονόμασε πλέγμα του τραύματος (trauma grid) και μετονόμασε αργότερα σε πλέγμα αντιξοοτήτων (adversity grid).

Σύμφωνα με τη γραμμή σκέψης του, οι αντιδράσεις σε αντιξοότητες όλων μας, όπως και των προσφύγων, και οι συνέπειες τους, απαιτούν μια ανοιχτή προσέγγιση ικανή να συλλαμβάνει κάθε φορά το πλήρες φάσμα τόσο των μεν όσο και των δε, χωρίς να περιορίζεται στην επιστημολογικά φτωχή υιοθεσία του τραυματοκεντρικού αφηγήματος.

Η επιστημολογική επαγρύπνηση που μας προτείνει, μας προσκαλεί να γινόμαστε ενήμεροι του τρόπου με τον οποίο η έκθεση στην προσφυγική κρίση ή και στην ακραία αντιξοότητα τείνει να πιέζει για έναν επιστημολογικό πανικό (όπως είχε επισημάνει ο G. Bateson), ο οποίος μας ωθεί στην υπεραπλούστευση, στην πόλωση και στην υιοθέτηση άμεσων και γρήγορων απαντήσεων. Ενδεικτικά αναφέρουμε εδώ ότι η στρεβλή και καταχρηστική χρήση των αυστηρών διαγνωστικών κριτηρίων της post traumatic stress disorder (PTSD) παραβιάζοντας την ψυχιατρική δεοντολογία, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, πέρα από την επιστημολογική στρέβλωση, αποτέλεσε μέσω της ψυχιατρικοποίησης, ένα εργαλείο χρηματοδότησης και αξιολόγησης των διαθέσιμων πόρων από τους διεθνείς οργανισμούς για την αντιμετώπιση του προσφυγικού φαινομένου.

Αυτή η καταχρηστική ψυχιατρικοποίηση όχι μόνο δεν βοηθά το άτομο να συν-κατασκευάσει μαζί με τον φροντιστή μια νέα χαρτογράφηση της ταυτότητας του στη χώρα υποδοχής, αλλά ενισχύει τον κίνδυνο θυματοποίησης του πρόσφυγα και ανατροφοδότησης του διπόλου πρόσφυγας/θύμα και φροντιστής=σωτήρας, συσκοτίζοντας έτσι στην κλινική προσέγγιση αυτό που ο Ρένος Παπαδόπουλος ορίζει ως “νοσταλγικό αποπροσανατολισμό” (nostalgic disorientation), ο οποίος περιλαμβάνει μια σειρά από δύσκολα συναισθήματα (π.χ. αίσθημα αβεβαιότητας, σύγχυση, αίσθημα κενού, αβοηθησίας κ.λπ.), που κανένα όμως από αυτά δεν ανήκουν στη σφαίρα της ψυχοπαθολογίας.

Ο συγγραφέας δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει πρώτα από όλα ότι πρόκειται για φυσιολογικές αντιδράσεις σε μη φυσιολογικές καταστάσεις και ότι με το έργο του δεν αποσκοπεί στην κατασκευή “τεχνικών” και “εργαλείων” αλλά πλαισίων εργασίας που λειτουργούν ως αλληλοσχετιζόμενες προοπτικές εντός των οποίων είναι δυνατή η χρήση τεχνικών και εργαλείων κατά τέτοιο τρόπο ώστε να καθίστανται πραγματικά αποτελεσματικές.

Η κυρίαρχη στάση αυτού του “φιλανθρωποκαπιταλισμού” οδηγεί γραμμικά στην ανατροφοδότηση στερεοτυπικών ρόλων και προκαταλήψεων, η οποία αφενός εξυπηρετεί την πολιτική ορθότητα και το δημοκρατικό άλλοθι αντιμετώπισης της απέραντης αυτής ακούσιας αποικεσίας και αφετέρου οδηγεί τους εμπλεκόμενους στο πεδίο σε μια εργαλειακή και φτωχή διαχείριση των πολύπλοκων αντιξοοτήτων που αντιμετωπίζουν. Με άλλα λόγια, η ευαλωτότητα ανταμείβεται και οι ειδικοί λειτουργούν ως επιδιορθωτές βλάβης.

Η συμβολή του έργου του Ρένου Παπαδόπουλου, μέσα από την εκπαίδευση και εποπτεία που προσφέρει στο πεδίο, είναι ότι διαμορφώνει την κουλτούρα μιας συνεργικής προσέγγισης και νοηματοδότηση των παρεμβάσεων για τα εκτοπισμένα άτομα, απελευθερωμένη από τα αλλοτριωτικά διαγνωστικά εργαλεία και τις ιδεοληψίες και μας οδηγεί μαζί με τον Μισέλ Φουκώ να αναρωτηθούμε: Πώς οι άνθρωποι κυβερνώνται μέσα από την παραγωγή της αλήθειας;

Στέλιος Στυλιανίδης
Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής,
Πάντειο Πανεπιστήμιο, Ιδρυτής & Επίτιμος Πρόεδρος
της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ)